جناس
آن است که گوینده در نظم یا نثر کلماتی بکار برد که ظاهراً یا واقعاً مثل هم باشند با معنی متفاوت. (=کلماتی که دارای حروفی مشترک و هم جنس باشند و‌‌این آرایه بر تأثیر موسیقی و آهنگ کلام‌‌‌می‌افزاید.)
جناس یک‌سانی و هم‌سانی دو یا چند واژه در واج‌های سازنده را گویند، اگر معنی متفاوتی داشته باشند. در دو کلمه هم‌جنس گاه جز معنی هیچ گونه تفاوتی ندارند و گاه علاوه بر معنی، در یک مصوت یا صامت با هم متفاوت‌اند. به دو کلمه هم جنس یا هم‌معنی که در یک مصراع یا بیت به کار‌‌‌می‌رود، ارکان جناس گویند. ارزش جناس به موسیقی و آهنگی است که در سخن‌‌‌می‌آفریند و زیبایی جناس در گروه پیوندی است که با معنی سخن دارد. جناس در شعر و نیز در نثر به کار‌‌‌می‌رود. جناس تام یک‌سانی دو واژه در تعداد و ترتیب واج‌هاست؛ بر موسیقی درونی مصراع یا جمله‌‌‌می‌افزاید. دراین مثال واژهٔ «باز» دو بار به کار رفته است؛ اول به معنی باز (پرندهٔ شکاری) و دوم به معنی گشاده است.
بر دوخته‌ام دیده چو باز از همه عالم / تا دیده من بر رخ زیبای تو باز است
انواع جناس عبارتند از:
جناس ناقص حرکتی
یکسان بودن دو یا چند واژه در صامت‌ها (بی صدا) و اختلاف آنها در مصوت (صدا دار (های کوتاه است. تکرار صامت‌ها، موسیقی درونی مصراع را پدیدمی‌آورد؛
مانند:
شکر کند چرخ فلک، از مَلِک و مُلک و مَلَک / کز کرم و بخشش او، روشن و بخشنده شدم
در بیت بالا، سه واژه «مَلِک، مُلک، مَلَک» به کار رفته‌اند، صامت‌های هر سه واژه یکسان اما مصوت‌های کوتاه آنان و همچنان معنی شان با هم متفاوت است.
جناس ناقص اختلافی
اختلاف دو کلمه در حرف اول، وسط یا آخر است. جناس‌‌‌میان دو واژه آن‌گاه جناس ناقص خوانده‌‌‌می‌شوند که اختلاف آنها بیش از یک حرف نباشد. برای نمونه:
بدان گه که خیزد خروش خروس / ز درگاه برخاست آوای کوس
دراین مثال، دو کلمه «خروش» و «خروس» در کنار هم آمده‌اند، آخرین صامت دو کلمه با هم متفاوت است. هماهنگی‌‌این دو واژه در بقیه صامت‌ها و مصوت‌ها و هماهنگی حرف اول آنها با «خیزد» از عوامل آفرینش موسیقی در مصراع اول است.این جناس در کتب سنتی، به تفکیک اختلاف در حرف اول، وسط و آخر، جناس مضارع، لاحق و مطرف نامیده‌‌‌می‌شده است.
جناس ناقص افزایشی
اختلاف دو واژه است در معنی و تعداد حروف،این نوع جناس در کتب سنتی جناس زاید یا مُذَیّل نامیده‌‌‌می‌شده است. در جناس ناقص افزایشی، افزایش ممکن است در حرف اول، وسط و آخر رخ دهد. مانند:
سرو چمان من چرا‌‌‌میل چمن نمی‌کند / همدم گل نمی‌شود، یاد سمن نمی‌کند
دراین بیت، واژه «چمان» یک حرف بیشتر از «چمن» دارد. حرف در وسط آن افزوده شده است. هم‌سانی سه صامت دیگر دراین دو واژه و همراهی چمان و چمن با کلمه «چرا» در آفرینش موسیقی درونی نقش داشته است.
جناس زائد: دراین جناس، یکی از کلمات، یک حرف اضافه داشته باشد . مانند: طاعت، اطاعت / عادل، معادل
*** گاهی ممکن است، حرف اضافه در وسط قرار بگیرد و یا در آخر بیاید. مانند: قامت، قیامت / روا، روان
جناس مرکب: جناسی است که از دو کلمه، یکی ساخت بسیط وساده، و دیگری ساخت مرکب دارد.
مانند: کمند و کم‌اند (کم هستند)
جناس مطرّف: درجناس مطرّف، اختلاف در حرف رَوی است. ( حرف رَوی: به آخرین حرف اصلی قافیه، حرف رَوی می‌گویند.) مانند: آزاد، آزار / باد، بام / مقام، مقال
جناس خط: دراین نوع جناس، تفاوت در نقطه‌ی کلمات است . مانند: درست، درشت / سیر، شیر
جناس لفظ: دراین جناس، کلمات باهم در تلفظ یکسان هستند ولی املای متفاوتی دارند . مانند: خار، خوار / قریب، غریب خاست، خواست / فترت (جدایی)، فطرت / فِراق، فَراغ / ارز، ارض، عرض
جناس اشتقاق: در این جناس ممکن است کلمات هم ریشه باشند مانند: رسول، رسیل، ارسال، که هرسه از رَسَلَ مشتق شده‌اند.
*** گاهی ممکن است، دو واژه شبیه هم باشند؛ به طوری که فکر کنیم از یک ریشه باشند؛ که به آن جناس شبه اشتقاق‌‌‌می‌گویند مانند: کمان، کمین از یک ریشه نیستند ولی ما تصور‌‌‌می‌کنیم که هم ریشه‌اند.
جناس قلب یا مقلوب:این جناس را کمتر به عنوان جناس مطرح‌‌‌می‌کنند. اما از توابع جناس است.دراین صورت قلب، جابه‌جا شدن حروف یک کلمه است. مثل: سُبحان، سَحبان؛ که دراین مثال حروف «ح» و «ب» جابه‌جا شده‌اند.
*** گاهی اوقات، قلب به طور کامل اتفاق‌‌‌می‌افتد. مانند: راز، زار که دراین مثال کلمه، کاملا وارونه شده است.
و مثال‌هایی دیگر: درز، زرد / جنگ، گنج / ریش، شیر
به ابیات زیر توجه کنیم
۱٫نوعروسی چو سرو تر بالان / گشت روزی ز چشم بد نالان ( سنایی)
۲٫خسروی در دشت با یوز و باز / آن دو روبه را ز هم افکند باز ( فردوسی)
۳٫مرنج حافظ و از دلبران حفاظ مجوی / گناه باغ چه باشد چو‌‌این گیاه نرست (حافظ)
۴٫گر مار نه‌‌ای، دائم از بهر چرایند / مؤمن زِ تو ناایمن و ترسان زِ تو ترسا (ناصر خسرو)
۵٫جنّت رقمی‌زِ رُتبت اوست / تبّت اثری زِ تُربت اوست ( خاقانی)
۶٫دوای دردِ عاشق را کسی کو سهل پندارد / زِ فکر آنان که در تدبیر درمانند در مانند ( حافظ)
۷٫دربند مُدارا کن و دربند‌‌‌میان را / در بند مکن خیره طلب مُلکت دارا (ناصرخسرو)
۸٫فتنه نامی‌هزار فتنه درو / فتنه‌ی شاه و شاه فتنه برو ( نظامی)
- ۹٫ ده روز مهرِگردون، افسانه است و افسون / نیکی به جای یاران فرصت شمار یارا (حافظ)
۱۰٫نقطه گه ِ خانه‌ی رحمت تویی / خانه برِ نقطه‌ی زحمت تویی (نظامی)
۱۱٫غلامی‌شکستش سر و دست و پای / که باری نگفتمیت‌‌ایدر مَپای
۱۲٫سروچمان من چرا‌‌‌میل چمن نمی‌کند / همدم گل نمی‌شود یاد سمن نمی‌کند (حافظ)
۱۳٫الهی گردن گردون شود خُرد / که فرزند جهان را جملگی برد ( باباطاهر)
۱۴٫غم و درد و رنج و محنت همه مستعدّ قتلم / تو بِبُر سر از تن من، ببَر از‌‌‌میانه گویی (فصیح الزمان)
۱۵٫گفتم‌‌این چیست؟بگو زیر و زِبَر خواهم شد / گفت: می‌باش چنین زیر و زِبَر هیچ مگوی (مولوی)
۱۶٫پدر با پسر یکدیگر را کنار / گرفتند و کرده غم از دل کنار
۱۷٫روی در رویِ دوست کن بگذار / تا عدو پشت دست‌‌‌می‌خاید ( گلستان)
۱۸٫هر که درمان کرد مَر، جان مرا / برد گنج و دُرّ و مرجان مرا ( مثنوی مولوی)
۱۹٫چشم‌ها و خشم‌ها و رَشک‌ها / بر سرش ریزد چو آب از مَشک‌ها
۲۰٫ایا غزالِ سرای و غزل سرای بدیع / بگیر چنگ، به چنگ‌اندر و غزل بسرای ( رشید وطواط)
۲۱٫یادآرید‌‌ای مِهان زین مرغِ زار / یک صبوحی در‌‌‌میان ِ مَرغزار
۲۲٫زِ پیوند ماهی چه گیری کنار / که سَروَت بُوَد پیش و مه در کنار
- ۲۳٫ گفت استاد مبر درس از یاد / یاد باد آن چه به من گفت استاد (ایرج‌‌‌میرزا)
- ۲۴٫ پس مرا منّت از اُستاد بُوَد / که به تعلیم من اُستاد، اِستاد (ایرج‌‌‌میرزا)
۲۵٫ای داد، کس به داغ دل باغ، دل نداد /ای وای، های‌های عزا در گلو شکست (قیصرامین پور)
۲۶٫آن روزهای خوب که دیدیم، خواب بود / خوابم پرید و خاطره‌ها در گلو شکست (قیصرامین پور)
۲۷.«بادا” مباد گشت و “مبادا” به باد رفت / «آیا” زِ یاد رفت و «چرا» در گلو شکست (قیصرامین پور)
۲۸٫صوفی بیا که‌‌اینه صافی است جام را / تا بنگری صفای‌‌‌می‌لعل فام را (حافظ)
جناس تام
آن است که دو کلمه در بیتی بیاید در خط و تلفظ یکسان باشند، اما دو معنی متفاوت داشته باشند. مانند:
بهرام که گور‌‌‌می‌گرفتی همه عمر / دیدی که چگونه گور بهرام گرفت
گور در مصرع اول به معنی گورخر و در مصرع دوم به معنی مزار یا قبر‌‌‌می‌دهد.
عشـق شـوری در نهـاد ما نهـاد / جـان مـا در بوتــه‌ی سـودا نهــاد
در مصرع اول نهاد اولی به معنای وجود و سرشت است اما نهاد دوم فعل وبه معنای قرار دادن است)
بیا و برگ سفر ساز و زاد ره برگیر / که عاقبت برود هر که او ز مادر زاد
(زاد اول به معنای توشه و زاد دوم به معنای ولادت است)
مثال۱:
برادر که دربند خویش است نه برادر نه خویش است.
مثال۲:
عشق شوری در نهاد ما نهاد / جان ما در بوته‌ی سودا نهاد
مثال۳:
برو راست خم کرد و چپ کردراست / خروش از خم چرخ چاچی بخاست
مثال۴:
زکوی‌‌‌میکده دوشش به دوش‌‌‌می‌بردند / اما شهر که سجّاده‌‌‌می‌کشید به دوش
*واژه‌های بسیار زیادی در زبان فارسی دارای دو یا چند معنی هستند که شاعران به بعضی از آنها توجه ویژه‌ای داشته‌اند و اغلب از آنها برای آفریدن «جناس تامّ و «ایهام» بهره برده‌اند مهم ترین واژه‌هایی که «جناس تامّ» به وجود‌‌‌می‌آورند عبارتند از:
یـــادآوری۱
چنانچه دو واژه شکل یکسان و معنی یکسان داشته باشند جناس تام نیستند:
مثال۱:
گر تو را آهنگ وصل ما نباشد گو مباش/ دوستان را جز به دیدار تو هیچ آهنگ نیست
مثال۲:
بادت به دست باشد اگر دل نهی به هیچ / در معرضی که تخت سلیمان رو به باد
یـادآوری بسیار بسیار مهم!!
در جلسه‌ی کنکور برای جستوجو و یافتن «جناس تامّ»
۱-ابتدا در بیت شعر به دنبال واژه‌های تکرار شده‌‌‌می‌گردیم.
۲-از‌‌‌میان واژه‌های تکرار شده ابتدا «واژه‌های‌‌ایهام برانگیز» را جستوجو کنیم.
۳-معنای واژه‌ها را از قبل به ذهن سپرده باشیم تا سرعت عمل ما بسیار بالا برود (=فقط توجه داشتیم حتماً واژه‌های تکراری، معنای متفاوتی داشته باشد.)
یـــادآوری۲
گاهی ممکن است قافیه «جناس تام» باشد که دراین صورت با سخن «گوته» در قطعه‌ی «تقلید» (درس ۲۲ پیش دانشگاهی، صفحه‌ی ۹۸، ۹۹) تناسب دارد «گوته»می‌گویند.
مثال۱:
دوش دیدم شنل‌انداخته سردار به دوش / همچو افعی زده‌‌‌می‌پیچم از‌اندیشه‌ی دوش
مثال۲:
ای چراغ جانم از شمع جمالت نوردار / بارک الله، چشم بد ز آن روی زیبا دوردار
مثال۳:
پیش تر از مرگ خودای خواجه‌‌‌میر / تا شوی از مرگ خودای خواجه‌‌‌میر
کار در منزل
بررسی کنید ایا در بیت‌های زیر جناس تام هست یا خیر، چنانچه جناس تام یافت می‌شود معنای واژه‌ها را بنویسید:
۱- جنس شما آدمیان کم بقاست / عشق بود باقی و باقی فناست
۲-چشم دارم ز لب لعل تومن‌‌ای ساقی / که براتم به لب چشمه‌ی کوثر نکنی
۳-یکی پول خرج‌‌‌می‌کند برود دربند، یکی پول خرج‌‌‌می‌کند نرود دربند
۴-سخن کز سوز دل تابی ندارد / گر آب از او آبی ندارد
۵-ما را سری است با تو که گر خلق روزگار / دشمن شوند و سر برود هم بر آن سریم»
۶- گر برود جان ما در طلب وصل دوست / حیف نباشد که دوست دوست تر از جان ماست
۷-ای آسمان چو دور ندیمانش دیده‌ای / در دور خویش شکل مدوّر گرفته‌‍‍‌ای
۸-از خطر خیزد خطر زیرا که سود ده چهل / بربنندد گر بترسد از خطر بازارگان
۹-نیست هر کار بر مراد کسی / بی مراد به از مراد کسی
۱۰-گر بود باد باد نوروزی / به که پیشش چراغ نفروزی
۱۱-اگر خویش راضی نباشد ز خویش / چو بیگانگانش براندرزپیش
۱۲-چه مطرب است که امشب بدین مقام رسید / بساخت پرده‌ی عشاق و پرده‌ها بدرید
۱۳-گر آمدم به کوی تو چندان غریب نیست / چون من در آن دیار هزاران غریب هست
۱۴-بیا و برگ سفر ساز و زادره برگیر / که عاقبت برود هرکه او ز مادرزاد
یـادآوری بسیار مهم!!
۱-در جناس، بر خلاف واج‌آرایی، شکل املایی واج‌ها و واژه‌ها مهم است به عنوان مثال دو واژه‌ی «شهر- بحر» جناس ناقص اختلافی ندارند چون هم در یک حرف تفاوت دارند (ش، ب) هم در املای یک واج (هـ، ح)
۲-در جناس ناقص افزایشی افزوده شدن یک حرف‌‌‌می‌تواند باعث افزوده شدن یک صدای دیگر به واژه شود که جناس را بر هم نمی‌زند؛ مانند:
جان، جَهان- خاص، خَلاص- باد، باید- قامت، قیامت
۳-ضمیرهای پیوسته ( َ م، ت، ش، مان، تان، شان) واژه‌های مستقلی هستند هنگام یافتن جناس آنها را از انتهای واژه‌ها جدا کنید:
مثال: «هیچ یادم نرود‌‌این معنی / که مرا مادر من نادان زاد»
از پایان «یادم»، «م» را حذف‌‌‌می‌کنیم و‌‌‌می‌گوییم دو واژه‌ی «یاد – زاد» جناس دارند.
۴-در انواع جناس «ی نکره» و نشانه‌ها‌ی جمع (مخصوصاً «ان») را هم‌‌‌می‌توان در نظر گرفت و هم‌‌‌می‌توان از آن صرف نظر کرد بنابراین با توجه به واژه حالتی را انتخاب‌‌‌می‌کنیم که به نفع جناس باشد.
مثال۱:
دست، دوستان⟸ دست، دوست= جناس ناقص افزایشی (=«ان» را حذف کردیم)
مثال۲:
بوستان، دوستان ⟸ جناس ناقص اختلافی
۱–در کدام بیت آرایه‌ی «جناس تام» وجود ندارد؟ (ریاضی-۸۸)
۱) نرگس افسونگرش آهو شده / مستی آهو برش آهو شده
۲) گر چین سر زلف تو مشّاطه گشاید / عطار به یک جو نخرد نافه‌ی چین را
۳) مشو دل بسته‌ی هستی که دوران / هر آن را زاد، زاد از بهر کشتن
۴) گرچه سر عربده و جنگ داشت / تنگ شکر در دهن تنگ داشت
۲–در کدام بیت «جناس تام» وجود ندارد؟ (انسانی ۸۸)
۱) منگر که شه و‌‌‌میری بنگر که همی‌‌‌میری / در زیر یکی توده رو «کم ترکوا» بر خوان
۲) دوش از در‌‌‌میخانه کشیدند به دوشم / تا روز جزا مست ز کیفیت دوشم
۳)ایا غزل‌سرای و غزل سرای بدیع / بگیر چنگ به چنگ‌اندر و غزل بسرای
۴) طومار ندامت است طبع من / حرفی است هر آتشی ز طومارم
۳- در همه‌ی ابیات به جز بیت ………….. «جناس تام» دیده‌‌‌می‌شود (خارج از کشور-۸۵)
۱) اگر چه باد صبا روح پرور است به لطف / به گرد لطف تو کی‌‌‌می‌رسد فدای تو باد
۲) بیا و برگ سفرساز و زاد ره برگیر / که عاقبت برود هر که او ز مادر زاد
۳) بیا بیا بُت رضوان غلام حور نهاد / که حق هر آن چه جمال است و حسن بر تو نهاد
۴) به گلستان رُخت بلبلی چو من نبود / تو آن مبین که چو بلبل نمی‌کنم فریاد
۴– در کدام بیت‌‌ایه‌ی «مجاز و جناس تام» وجود دارد؟
۱) آن یار کزو خانه‌ی ما جای پری بود / سر تا قدش چون پری از عیب بری بود
۲) آن که مرا آرزوست دیر‌‌‌میسر شود / وین چه مرا در سر است عمر دراین سر شود
۳) چشم از خیل خیال تو از آن محروم است / که گذر‌‌‌می‌نتوان کرد ز دریا به شنا
۴) تا دلم ز آن رخ گلگون غم چون کوه کشید / رنگ رخسار و تنم زرد و نزاراست چو کاه
۵– در کدام ارکان جناس با هم تضاد دارند؟
۱) یکی از شادمانی بُد‌اندر جهان /میان کهان و‌‌‌میان مهان
۲) نخستین دمیدن سیه شد زدود / زبانه برآمد پس از دود زود
۳) چو فرزند وزن باشدم خون ومغز / که را بیش بیرون شود کارنغز
۴) بیامد دو صد مرد آتش فروز / دمیدند گفتی شب آمد به روز
همچنین شما عزیزان می توانید فیلم آموزشی زیر را تهیه نمایید و به صورت جامع با این مبحث آشنا شوید
اگر فیلم بالا را به صورت آنلاین نمی توانید نگاه کنید نرم افزار adobe flash را از اینجا دانلود و بر روی کامپیوترتان نصب نمایید تا از این به بعد فیلم ها را به صورت آنلاین تماشا کنید
و یا اگر می خواهید این فیلم آموزشی را دانلود کنید و همیشه آن را بر روی کامپیوترتان داشته باشید اینجا کلیک نمایید.
با سلام، ممنون از توضیحاتتون ولی چرا بعضی جاها خار و خوار و صبا و سبا رو جناس تام در نظر میگیرن؟
مثلا در توضیحات جناس در کتاب خیلی سبز این مورد هست، آیا جناس تام با جناس لفظی یکیه؟ کلا موضوع چیه خواهشا یه توضیحی بفرمایید ممنون میشم
سلام این موضوع بخاطر این که بین استادان و معلمان و طراحان اختلاف سلیقه وجود دارد بعضی از طراحان و استادان ادبیات فارسی جناس لفظی رو نوعی جناس تام به حساب می آورند ولی بعضی دیگر از استادن هم اینارو جدا از هم میدونن بخاطر همین معلوم نیست کدوم از ایناس ولی چیزی که معلومه اینه که هیچ طراحی حق دادن این سوال که جناس لفظی و تام باهم باشن رو نداره چون به قطعیت نرسیده